تفسیر فرات کوفیتفسیر فُرات کوفی، تفسیری روایی به عربی از ابوالقاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی، محدّث و مفسر شیعی (زنده در ۳۰۷) بود. فهرست مندرجات۲ - ویژگی تفسیر فرات ۳ - روش مولف ۴ - توثیق مولف ۵ - حیات مولف ۶ - اساتید مولف ۷ - مذهب مولف ۸ - مهجوریت کتاب بین شیعه ۹ - خصوصیات تفسیر فرات ۱۰ - پردازش مطالب ۱۱ - مرجع بودن کتاب ۱۲ - دیدگاه دانشمندان ۱۳ - عدم اطلاع رجالیون شیعه از تفسیر فرات ۱۴ - استفاده کنندگان از تفسیر فرات ۱۵ - راویان حدیث از تفسیر فرات ۱۶ - نام فرات در اسناد سید بن طاووس ۱۷ - منبع شناسایی افکار کوفی ۱۸ - فرات از اصحاب امام رضا وامام جواد ۱۹ - مشایخ فرات در روایات تفسیرش ۲۰ - دلایل زیدی بودن فرات ۲۱ - دلایل تضعیف زیدی بودن فرات ۲۲ - تفسیر فرات در برخی جوامع تفسیری شیعی و سنّی ۲۳ - فرات از دیدگاه علامه مجلسی ۲۴ - فرات از دیدگاه مامقانی ۲۵ - نسخه های موجود از تفسیر فرات ۲۶ - روایات تفسیر ۲۷ - نخستین چاپ تفسیر فرات ۲۸ - وضعیت چاپ ۲۹ - ترجمه‌های تفسیر فرات ۳۰ - فهرست منابع ۳۱ - پانویس ۳۲ - منبع ۱ - معرفی اجمالیاز آنجا که این تفسیر از کهن‌ترین تفاسیر تاریخ اسلام و بالاخص شیعه می‌باشد، در معرفی این تفسیر، معمولا به قدمت و تقدم آن توجه می‌شود. هم چنین شخصیت مؤلف «ابراهیم بن فرات کوفی» نیز به سبب ذکر در کتب رجالی، بیش از خود کتاب مورد توجه قرار گرفته است چه این که وی، استاد روایات و احادیث بوده و خود نیز شیوخ فراوان روایی دارد. (ر. ک ادامه ی مقاله) این دو علت منجر شده است که ارزش علمی و تفسیری کتاب در هاله‌ای از مهجوریت قرار گیرد، لذا شایسته به نظر می‌رسد که به خود تفسیر بیشتر توجه شود. [۱]
عبدالله موحدی نسب، آینه پژوهش، ص۳۳، دائرة المعارف شیعه ج،
هر چند که صفحات تاریخ، اطلاع اندکی از سرگذشت مولف و دیدگاه فکری و اعتقادی وی در اختیار دارد و برای تحقیق بیشتر می‌بایست به آثار وی و مهمتر از همه به کتاب تفسیرش، پناه برد!۲ - ویژگی تفسیر فراتفرات این تفسیر را بر اساس ترتیب سوره‌ها تنظیم کرده، اما بر خلاف مفسران متقدم شیعی همچون قمی و عیّاشی [۲]
عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۲، بخش ۲، ص۳، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲.
تنها آیاتی را بر گزیده است که در شأن نزول و تفسیر یا تأویل قریب و بعید آنها، روایتی درباره تعالیم و اعتقادات شیعی از ائمه شیعه علیهم‌السلام یا صحابه و برخی تابعین در دست داشته است. [۳]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ص۶۲۷ـ۶۷۲، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۴]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم، ج۱، ص۱۴ـ۱۵، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۳ - روش مولفروش مفسر در نقل اسامى روات و مشایخ حدیثى خود گزیده گویى و اشاره است. در این تفسیر، جز نقل حدیث، کلامى از مؤلف در توضیح آن روایات یا نقد وجود ندارد و نکته و یا تعلیقه‌ای افزوده نشده است. سرآغاز کتاب با مقدمه‌اى درباره جایگاه اهل بیت علیهم السلام در تفسیر و فضیلت آن شروع مى گردد. آن گاه مؤلف روایات تفسیری و تطبیقى و تأویلى را که عمدتاً در باب اهل بیت علیهم السلام است، نقل مى کند. بنابراین عمده گزینش این روایات، چه در توضیح و تبین آیات و چه در منطبق کردن آیات به امیرمؤمنان و اهل بیت علیهم السلام ، با جهت گیرى کلامى است، این کتاب مدتى پس از تألیف از حضور در مجامع و کتابخانه‌ها مخفى بود; تا اینکه مرحوم علامه مجلسی به آن دسترسى پیدا مى کند و روایات وى را در کتاب خود بحارالانوار نقل مى کند. ۴ - توثیق مولفرجالیون متقدم شیعه همچون کَشّی و نَجاشی و شیخ طوسی، و متأخرانی چون ابن داوود و علامه حلّی و محمد بن علی اردبیلی، در باره ابوالقاسم فرات هیچ اطلاعی نداده‌اند. [۵]
امین، اعیان الشیعة، ج۸، ص۳۹۶.
[۷]
عباس قمی، فوائد الرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه، ج۱، ص۳۴۹، تهران (۱۳۲۷ ش).
[۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نوابغ الرُّواة فی رابعة المئات، ج۱، ص۲۱۶، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱.
با وجود این، از زیدیه ابوعبداللّه علوی شجری (متوفی ۴۴۵) به واسطه محمد بن حسن بن احمدبن ولید، از مشایخ صدوق، در کتاب فضل زیارة الحسین، [۹]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۴۹، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۱.
[۱۰]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۶۴، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۱.
[۱۱]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۶۸، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۱.
[۱۲]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۷۴، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۱.
[۱۳]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۷۷ـ ۷۸، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۱.
از اهل سنّت عبیداللّه بن عبداللّه حسکانی در شواهد التنزیل (جاهای متعدد) از تفسیر او نقل کرده‌اند. [۱۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۲۹۹، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۵]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم، ج۱، ص۲۱ـ۲۲، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
حتی محدّثانی چون حسن بن محمدبن سعید هاشمی و علی بن بابویه قمی از تفسیر فرات کوفی برای شیخ صدوق روایت کرده‌اند. [۱۶]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۲۹۹، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۷]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۱۸]
عبداللّه موحدی محب، «نگاهی به تفسیر فرات کوفی»، ج۱، ص۳۶، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۸).
نام وی در اسناد برخی روایات سید بن طاووس نیز آمده است. [۱۹]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، مقدمه، ص۴،چاپ محمدعلی غروی اوردبادی، نجف ۱۳۵۴، چاپ افست قم.
[۲۰]
عبداللّه موحدی محب، «نگاهی به تفسیر فرات کوفی»، ج۱، ص۳۶، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۸).
اگرچه تفسیر فرات در برخی جوامع تفسیری شیعی و سنّی پس از خود حضوری کمرنگ داشته و نام فرات در کتب تراجم و رجال کهن شیعی نیامده است، از قرن چهارم به بعد محدّثانی چون محمدبن حسن حرّ عاملی [۲۱]
حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج۳، ص۱۵۹.
و مجلسی وی و تفسیرش را معتمَد دانسته و از آن روایت کرده‌اند.در آثار کسانی چون قاضی سعید قمی، مشهدی قمی صاحب تفسیر کنزالدقائق، مولی ابوالحسن شریف صاحب تفسیر مرآت الانوار، و فیض کاشانی نیز نشانه‌های رجوع به تفسیر فرات وجود دارد. [۲۳]
عبداللّه موحدی محب، «نگاهی به تفسیر فرات کوفی»، ج۱، ص۳۶، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۸).
مجلسی در بحارالانوار او را به دلیل هماهنگی روایاتش با احادیث معتبر امامیه، موثق دانسته است، مامقانی [۲۵]
عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۲، بخش ۲، ص۳، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲.
نیز پس از اشاره به این سخن مجلسی و دیگران، فرات را امامی و روایات وی را در بالاترین درجه حُسن دانسته است، خوانساری [۲۶]
محمدباقر موسوی خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء والسّادات، ج۵، ص۳۵۴.
هم سخنی به همین مضمون آورده است.نسخه‌های موجود از تفسیر فرات، به روایت ابوالخیر مقدادبن علی حجازی از ابوالقاسم عبدالرحمان علوی از فرات است. مقدمه این تفسیر نوشته فرات نیست و عبارت «الشیخ الفاضل استاد المحدثین فی زمانه» که ابوالقاسم علوی درباره مؤلف کتاب گفته است، جایگاه علمی فرات را در زمان خودش نشان می‌دهد. [۲۷]
تفسیر فرات بکائی، ج۶، ص۲۳۹۱.
[۲۸]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم، ج۱، ص۱۹ـ۲۲، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
، در نسخه خطی مدرسه فیضیه قم، راوی تفسیر پدر شیخ صدوق معرفی شده که سهو می‌نماید.۵ - حیات مولفبا اینهمه، نسبتِ کوفی او، اسامی مشایخ و شاگردان او و محتوای تفسیر موجودش مهمترین منبع برای تعیین حدود زمانی زندگیش و پی بردن به روش و دیدگاههای تفسیری وی است. برخی متأخران، با توجه به ختم روایات این تفسیر به امام رضا علیه‌السلام، فرات را در شمار اصحاب آن حضرت، یا امام جواد و گاه امام هادی علیهماالسلام دانسته‌اند. [۲۹]
امین، اعیان الشیعة، ج۸، ص۳۹۶.
[۳۰]
حسن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، ج۱، ص۳۳۲، (بغداد ۱۳۷۰)، چاپ افست تهران (بی تا).
[۳۱]
مسلم داوری، اصول علم الرجال، ج۱، ص۲۸۹، قم ۱۴۱۶.
اما سند برخی از روایات این تفسیر به کسانی باز می‌گردد که یکصد سال پس از وفات ایشان درگذشته‌اندر و خود فرات نیز در اوایل قرن چهارم (۳۰۷) زنده بوده است، با توجه به اسناد روایات این تفسیر، فرات باید از علمای نیمه دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم باشد. ۶ - اساتید مولفبرخی مشایخ فرات در روایات تفسیرش عبارت‌اند از: حسین بن سعید کوفی اهوازی (متوفی ۲۵۰) از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم‌السلام، جعفر بن محمدبن مالک فزاری (متوفی ۳۰۰) و عبیدبن کثیر عامری (متوفی ۲۹۴). [۳۲]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم، ج۱، ص۲۵ـ۴۰، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۷ - مذهب مولفدر باره زیدی یا عامی بودنِ برخی از این مشایخ سخن رفته است، از جمله درباره فضل بن یوسف قصبانی، [۳۳]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۵۹، حدیث ۱۶۶، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۱.
محمدبن منصور مرادی، محدّث زیدی نیمه اول قرن سوم و حسین بن حکم حِبَری (متوفی ۲۸۶) صاحب تفسیر حبری [۳۴]
حسین بن حکم حبری، تفسیر الحبری، ص۳۶ـ ۳۸، چاپ محمدرضا حسینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
[۳۵]
حسین بن حکم حبری، تفسیر الحبری، ص۲۰۹ـ۲۱۱، چاپ محمدرضا حسینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
برخی با توجه به همین اسانید زیدی، و نیز عدم تصریح فرات به دوازده امام علیهم‌السلام و وجود روایتی از زیدبن علی در اختصاص عصمت به پنج تن آل عبا در این تفسیر، احتمال داده‌اند که فرات هنگام نوشتن تفسیر زیدی بوده است. [۳۶]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم، ج۱، ص۱۱، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
روایات فرات از صادقین و امام رضا علیهم‌السلام [۳۷]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ج۱، ص۱۱، حدیث ش ۳۸۴، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۳۸]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ج۱، ص۱۱، حدیث ش ۳۸۵، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۳۹]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ج۱، ص۱۱، حدیث ش ۶۰۱، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۴۰]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ج۱، ص۱۱، حدیث ش ۶۰۴، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
و وجود روایات متعدد دالّ بر خروج قائم یا مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف [۴۱]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم، ج۱، ص۱۱، حدیث ش ۴۸، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۴۲]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم، ج۱، ص۱۱، حدیث ش۲۴۹، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۴۳]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم، ج۱، ص۱۱، حدیث ش۶۰۷، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۴۴]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم، ج۱، ص۱۱، ش۶۲۷، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۴۵]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم، ج۱، ص۱۱، حدیث ش۷۴۷، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
و نیز روایاتی درباره سرچشمه نورانی ائمه علیهم‌السلام ــ که بر خلاف دیدگاههای زیدیه در این باره است ــ احتمال زیدی بودن فرات را ضعیف می‌کند؛ در عین حال گرایش فرات را به اعتقادات زیدیه نمی‌توان از نظر دور داشت. [۴۶]
عبداللّه موحدی محب، «نگاهی به تفسیر فرات کوفی»، ج۱، ص۳۸ـ۴۰، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۸).
۸ - مهجوریت کتاب بین شیعهبرخی همین مسلک خاص اعتقادی مصنف- و یا حداقل اعتنا و اهتمام وی به نقل این گونه از اخبار- را دلیل مهجوریت «کتاب» بر شمرده‌اند، چه اینکه «امامیه» و «اهل سنت» از این گونه اقوال به شدت پرهیز دارند. گذشته از این، آرا و اقوال «زیدیه» در جهان اسلام به اندک طرفداری و پیروی دچار شده است. (ابو القاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی، المقدمة، ص۱۱) [۴۷]
تفسیر فرات الکوفی، فرات کوفی ابوالقاسم فرات بن ابراهیم، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، ۱۴۱۰ ق، چاپ اول، تحقیق:محمد کاظم محمودی، ج ۱، ص ۱۱
اندکی شرح حال و روایات مولف در میان امامیه، با کثرت اخبار وی در کتابهای «زیدیه» جبران شده است و به وفور در مجامع روایی آنها از «ابو القاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی» ذکری به میان آمده است. همانند کتاب «نسمات الاسحار» که فرهنگ رجالی زیدیه است و یا در کتاب «فضل زیارة الحسین» تالیف ابو عبدالله علوی شجری زیدی کوفی (متوفی به سال ۴۴۵ ق). [۴۸]
تفسیر فرات الکوفی، فرات کوفی ابوالقاسم فرات بن ابراهیم، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، ۱۴۱۰ ق، چاپ اول، تحقیق:محمد کاظم محمودی، ج ۱، ص ۱۲
جز این نظریه، وجود روایات ابو القاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی در کتابهای معتبر امامیه، برخی را متقاعد کرده است که وی امامی مسلک بوده و یا حداقل در برهه‌ای از زندگی اش امامی و زیدی بوده است. ۹ - خصوصیات تفسیر فراتفرات این تفسیر را بر اساس ترتیب سوره ها تنظیم کرده، اما بر خلاف مفسران متقدم شیعی همچون قمی و عیّاشی [۴۹]
عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۲، بخش ۲، ص۳، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲.
تنها آیاتی را بر گزیده است که در شأن نزول و تفسیر یا تأویل قریب و بعید آنها، روایتی در باره تعالیم و اعتقادات شیعی از ائمه شیعه علیهم‌السلام یا صحابه و برخی تابعین در دست داشته است. [۵۰]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، فهرست، ص ۶۲۷ـ۶۷۲، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۵۱]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ج۱، ص۱۴ـ۱۵، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۱۰ - پردازش مطالبتفسیر، با مقدمه ی کوتاهی آغاز می‌شود سپس با جمله ی «اما بعد هذا تفسیر آیات القرآن مروی عن الائمة علیهم السلام» به ۹ روایت در معرفی قرآن می‌پردازد. طبق ترقیم مصحح محترم کتاب، تفسیر فرات دارای ۷۷۷ روایت می‌باشد. کتاب (با اندکی آشفتگی) به ترتیب فعلی سوره‌ها تنظیم شده است، بدون اینکه در تفسیر آیات ترتیبی رعایت شده باشد. برخی از سوره‌ها هم تفسیر نشده‌اند: الدخان، التغابن، نوح، المزمل، الانفطار، البروج، الطارق، الاعلی، العلق، القارعة، الهمزة، الفیل، قریش، الماعون و المسد. اکثر روایات نقل شده در تفسیر، ناظر به مقام والای اهلبیت علیهم‌السّلام می‌باشد و در این میان، « ولایت حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السّلام » بیش از دیگران مورد توجه قرار گرفته است. البته این اهتمام بیشتر به پنج تن آل عبا منعطف است و با توجه به گرایش احتمالی مولف به زیدیه، تا امام سجاد علیه‌السّلام نیز کاملا مشهود است ولی در مورد سایر امامان علیهم‌السّلام حجم روایات بسیار اندک می‌نماید. ۱۱ - مرجع بودن کتاباین تفسیر به علل پیشگفته، کمتر در مجامع روایی و تفسیری امامیه مطرح بوده است. تا قبل از مرحوم مجلسی در کتاب بحار الانوار، چندان اعتنایی به این تفسیر نبود. ابو القاسم، عبید الله بن عبدالله بن احمد حسکانی معروف به حاکم حسکانی و مولف کتاب «شواهد التنزیل» تنها کسی است که فراوان از تفسیر فرات نقل می‌کند. غیر از مرحوم مجلسی، شیخ حر عاملی در «وسایل الشیعة»، شیخ صدوق در «علل الشرایع» و «عیون اخبار الرضا» و «فضایل الاشهر الثلاثة» و «کمال الدین (یا اکمال الدین)» و «معانی الاخبار»، سید عبد الکریم بن طاووس در «فرحة الغری»، قطب الدین راوندی در « قصص الانبیاء » و سید بن طاووس در «مهج الدعوات» و «الیقین» از ابو القاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی و یا تفسیرش نقل می‌کنند. کتاب را ابو الخیر، مقداد بن علی حجازی مدنی از ابو القاسم، عبد الرحمن بن محمد بن عبد الرحمن حسینی (یا حسنی) از فرات نقل کرده است. [۵۲]
تفسیر فرات الکوفی، فرات کوفی ابوالقاسم فرات بن ابراهیم، سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، ۱۴۱۰ ق، چاپ اول، تحقیق:محمد کاظم محمودی، ج ۱، ص۶۲۱ و ۴۶
مشکل حذف اسانید کتاب و ذکر آن در برخی نسخ، از معضلات تصحیح آن به شمار می‌رود، به حدی که می‌بایست دو کتاب به نام تفسیر فرات پنداشت، یکی اصل کتاب با اسانید و راویان و دیگری گزیده‌ای از تفسیر!۱۲ - دیدگاه دانشمندانعلامه مجلسی در بحار الانوار : و تفسیر فرات و ان لم یتعرض الاصحاب لمؤلفه بمدح و لا قدح لکن کون اخباره موافقة لما وصل الینا من الاحادیث المعتبرة و حسن الضبط فی نقلها مما یعطی الوثوق بمؤلفه و حسن الظن به و قد روی الصدوق رحمه الله عنه اخبارا بتوسط الحسن بن محمد بن سعید الهاشمی و روی عنه الحاکم ابو القاسم الحسکانی فی شواهد التنزیل و غیره ۱۳ - عدم اطلاع رجالیون شیعه از تفسیر فراترجالیون متقدم شیعه همچون کَشّی و نَجاشی و شیخ طوسی ، و متأخرانی چون ابن داوود و علامه حلی و محمد بن علی اردبیلی ، در باره ابوالقاسم فرات هیچ اطلاعی نداده اند. [۵۴]
امین، اعیان‌الشیعه، ج۸، ص۳۹۶.
[۵۵]
خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۱۳، ص۲۵۲ـ ۲۵۳.
[۵۶]
عباس قمی، فوائد الرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه، ج۱، ص۳۴۹، تهران (۱۳۲۷ ش).
[۵۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نوابغ الرُّواة فی رابعة المئات، ج۱، ص۲۱۶، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱.
۱۴ - استفاده کنندگان از تفسیر فراتبا وجود این، از زیدیه ابوعبداللّه علوی شجری (متوفی ۴۴۵) به واسطه محمد بن حسن بن احمد بن ولی د، از مشایخ صدوق، در کتاب فضل زیارة الحسین، [۵۸]
محمد بن علی علوی شجری، فضل زیارة الحسین (علیه‌السلام)، ج۱، ص۴۹، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۳.
[۵۹]
محمد بن علی علوی شجری، فضل زیارة الحسین (علیه‌السلام)، ج۱، ص۶۴، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۳.
[۶۰]
محمد بن علی علوی شجری، فضل زیارة الحسین (علیه‌السلام)، ج۱، ص۶۸، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۳.
[۶۱]
محمد بن علی علوی شجری، فضل زیارة الحسین (علیه‌السلام)، ج۱، ص۷۴، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۳.
[۶۲]
محمد بن علی علوی شجری، فضل زیارة الحسین (علیه‌السلام)، ج۱، ص۷۷ـ ۷۸، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۳.
از اهل سنّت عبیداللّه بن عبداللّه حسکانی در شواهد التنزیل از تفسیر او نقل کرده اند. [۶۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۲۹۹، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۶۴]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ج۱، ص۲۱ـ۲۲، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۱۵ - راویان حدیث از تفسیر فراتحتی محدّثانی چون حسن بن محمد بن سعید هاشمی و علی بن بابویه قمی از تفسیر فرات کوفی برای شیخ صدوق روایت کرده اند. [۶۵]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ج۱، ص۲۱ـ۲۲، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۶۶]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۶۷]
عبداللّه موحدی محب، «نگاهی به تفسیر فرات کوفی»، ج۱، ص۳۶، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۸).
۱۶ - نام فرات در اسناد سید بن طاووسدر استاد نام وی در اسناد برخی روایات سید بن طاووس نیز آمده است. [۶۸]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، مقدمه، ص ۴، چاپ محمدعلی غروی اوردبادی، نجف ۱۳۵۴، چاپ افست قم).
[۶۹]
عبداللّه موحدی محب، «نگاهی به تفسیر فرات کوفی»، ج۱، ص۳۶، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۸).
۱۷ - منبع شناسایی افکار کوفیبا اینهمه، نسبتِ کوفی او، اسامی مشایخ و شاگردان او و محتوای تفسیر موجودش مهمترین منبع برای تعیین حدود زمانی زندگیش و پی بردن به روش و دیدگاههای تفسیری وی است. ۱۸ - فرات از اصحاب امام رضا وامام جوادبرخی متأخران، با توجه به ختم روایات این تفسیر به امام رضا علیه‌السلام، فرات را در شمار اصحاب آن حضرت، یا امام جواد و گاه امام هادی علیهماالسلام دانسته اند. [۷۰]
امین، اعیان‌الشیعه، ج۸، ص۳۹۶.
[۷۱]
حسن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، ج۱، ص۳۳۲، (بغداد ۱۳۷۰)، چاپ افست تهران.
[۷۲]
مسلم داوری، اصول علم الرجال، ج۱، ص۲۸۹، قم ۱۴۱۶.
اما سند برخی از روایات این تفسیر به کسانی باز می‌گردد که یکصد سال پس از وفات ایشان درگذشته اند. خود فرات نیز در اوایل قرن چهارم (۳۰۷) زنده بوده است. با توجه به اسناد روایات این تفسیر، فرات باید از علمای نیمه دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم باشد.۱۹ - مشایخ فرات در روایات تفسیرشبرخی مشایخ فرات در روایات تفسیرش عبارت‌اند از: حسین بن سعید کوفی اهوازی (متوفی ۲۵۰) از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم‌السلام، جعفر بن محمد بن مالک فزاری (متوفی ۳۰۰) و عبید بن کثیر عامری (متوفی ۲۹۴). [۷۳]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ج۱، ص۲۵ـ۴۰، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
در باره زیدی یا عامی بودنِ برخی از این مشایخ سخن رفته است، از جمله در باره فضل بن یوسف قصبانی ، [۷۴]
محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱، ص۵۹، حدیث ۱۶۶، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۱.
محمد بن منصور مرادی ، محدّث زیدی نیمه اول قرن سوم و حسین بن حکم حِبَری (متوفی ۲۸۶) صاحب تفسیر حبری. [۷۵]
حسین بن حکم حبری، تفسیر الحبری، مقدمه حسینی، ص ۳۶ـ ۳۸، چاپ محمدرضا حسینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
[۷۶]
حسین بن حکم حبری، تفسیر الحبری، مقدمه حسینی، ص ۲۰۹ـ۲۱۱، چاپ محمدرضا حسینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۲۰ - دلایل زیدی بودن فراتبرخی با توجه به همین اسانید زیدی، و نیز عدم تصریح فرات به دوازده امام علیهم‌السلام و وجود روایتی از زید بن علی در اختصاص عصمت به پنج تن آل عبا در این تفسیر، احتمال داده‌اند که فرات هنگام نوشتن تفسیر زیدی بوده است. [۷۷]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ج۱، ص۱۱، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۲۱ - دلایل تضعیف زیدی بودن فراتروایات فرات از صادقین و امام رضا علیهم‌السلام [۷۸]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، حدیث ش ۳۸۴، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۷۹]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، حدیث ش ۳۸۵، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۸۰]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، حدیث ش ۶۰۱، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۸۱]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، حدیث ش ۶۰۴، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
و وجود روایات متعدد دالّ بر خروج قائم یا مهدی عجّل اللّه تعالی فرجه الشریف [۸۲]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، حدیث ش ۴۸، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۸۳]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، حدیث ش ۲۴۹، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۸۴]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، حدیث ش ۶۰۷، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۸۵]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، حدیث ش ۶۲۷، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
[۸۶]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، حدیث ش ۷۴۷، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
و نیز روایاتی در باره سرچشمه نورانی ائمه علیهم‌السلام ــ که بر خلاف دیدگاههای زیدیه در این باره است ــ احتمال زیدی بودن فرات را ضعیف می‌کند؛ در عین حال گرایش فرات را به اعتقادات زیدیه نمی‌توان از نظر دور داشت. [۸۷]
عبداللّه موحدی محب، «نگاهی به تفسیر فرات کوفی»، ج۱، ص۳۸ـ۴۰، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۸).
۲۲ - تفسیر فرات در برخی جوامع تفسیری شیعی و سنّیاگرچه تفسیر فرات در برخی جوامع تفسیری شیعی و سنّی پس از خود حضوری کمرنگ داشته و نام فرات در کتب تراجم و رجال کهن شیعی نیامده است، از قرن چهارم به بعد محدّثانی چون محمد بن حسن حر عاملی [۸۸]
حرّ عاملی، وسائل‌الشیعه، ج۳، ص۱۵۹.
و مجلسی [۸۹]
مجلسی، بحار الانوار، ج۱، ص۳۷.
وی و تفسیرش را معتمَد دانسته و از آن روایت کرده اند. در آثار کسانی چون قاضی سعید قمی ، مشهدی قمی صاحب تفسیر کنزالدقائق، مولی ابوالحسن شریف صاحب تفسیر مرآت الانوار، و فیض کاشانی نیز نشانه های رجوع به تفسیر فرات وجود دارد. [۹۰]
عبداللّه موحدی محب، «نگاهی به تفسیر فرات کوفی»، ج۱، ص۳۶، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۸).
۲۳ - فرات از دیدگاه علامه مجلسیمجلسی در بحارالانوار [۹۱]
مجلسی، بحار الانوار، ج۱، ص۳۷.
او را به دلیل هماهنگی روایاتش با احادیث معتبر امامیه ، موثق دانسته است.۲۴ - فرات از دیدگاه مامقانیمامقانی [۹۲]
عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، ج۲، بخش ۲، ص۳، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲.
نیز پس از اشاره به این سخن مجلسی و دیگران، فرات را امامی و روایات وی را در بالاترین درجه حُسن دانسته است. خوانساری [۹۳]
خوانساری، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع، ج۵، ص۳۵۴.
هم سخنی به همین مضمون آورده است.۲۵ - نسخه های موجود از تفسیر فراتنسخه های موجود از تفسیر فرات، به روایت ابوالخیر مقداد بن علی حجازی از ابوالقاسم عبدالرحمان علوی از فرات است. مقدمه این تفسیر نوشته فرات نیست و عبارت «الشیخ الفاضل استاد المحدثین فی زمانه» که ابوالقاسم علوی در باره مؤلف کتاب گفته است، جایگاه علمی فرات را در زمان خودش نشان می‌دهد. [۹۴]
محمدمحسن بکائی، کتابنامه بزرگ قرآن کریم، ج۶، ص۲۳۹۱، تهران ۱۳۷۴ ش ـ.
[۹۵]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، ج۱، ص۱۹ـ۲۲، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
در نسخه خطی مدرسه فیضیه قم ، راوی تفسیر پدر شیخ صدوق معرفی شده که سهو می‌نماید.غالب روایات این تفسیر با حذف سلسله سند، به تعبیر «مُعَنعَن» آمده است. ۲۶ - روایات تفسیرغالب روایات این تفسیر با حذف سلسله سند، به تعبیر « مُعَنعَن » آمده است؛ داوری [۹۶]
مسلم داوری، اصول علم الرجال، ج۱، ص۲۸۹، قم ۱۴۱۶.
تنها ۱۲۰ روایت مُسند یافته است.برخی، با توجه به مسند بودن این روایات در نقل حسکانی در شواهدالتنزیل و با دقت در تاریخ کتابت نسخه‌های خطی که همگی از قرن دهم به بعد است، احتمال داده‌اند که سلسله اسانید بین قرن پنجم تا دهم حذف شده باشد. [۹۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۴، ص۲۹۸، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۹۸]
فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم، ج۱، ص۱۶، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰.
۲۷ - نخستین چاپ تفسیر فراتتفسیر فرات نخستین بار در ۱۳۵۴ در نجف به اهتمام و مقدمه شیخ محمدعلی غروی اردوبادی چاپ شد. این چاپ که در قم نیز افست شده است، ۷۶۶ حدیث دارد. همچنین این تفسیر در ۱۴۱۰ در تهران به تصحیح محمدکاظم، با ۷۷۵ حدیث، چاپ شد. ۲۸ - وضعیت چاپاین تفسیر چندین بار با تصحیحات مختلف به طبع رسیده است: - با تصحیح محمد کاظم، وزارت ارشاد اسلامی ، تهران ۱۳۶۹ ش، در ۷۲۰ صفحه، - با تصحیح محمد علی اردوبادی، مطبعه ی حیدریه، نجف اشرف ۱۳۵۴ ش، در ۲۲۴ صفحه،-؟، مکتبه ی داوری، قم بی تا، -؟، نشر ضیاء القرآن، لاهور پاکستان بی تا (شیخ محمد حسین بکائی، ج۶، ص۲۳۹۳) ، ۲۹ - ترجمه‌های تفسیر فراتعلیرغم اهمیت این کتاب در تفسیر و روایات، کمتر مورد توجه مترجمان قرار گرفته است: - ترجمه ی اردو: مولانا ملک محمد شریف (م ۱۹۸۳ م)، مکتبة السجاد، ملتان پاکستان ۱۳۹۸ ق، - ترجمه ی اردو: همو، انتشارات منظور پرنتینک، ملتان پاکستان بی تا (شیخ محمد حسین بکائی، ج۶، ص۲۳۹۳) ،، ۳۰ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعة: نوابغ الرُّواة فی رابعة المئات، چاپ علی نقی منزوی، بیروت ۱۳۹۰/ ۱۹۷۱. (۳) امین، اعیان‌الشیعه. (۴) محمدمحسن بکائی، کتابنامه بزرگ قرآن کریم، تهران ۱۳۷۴ ش ـ. (۵) حسین بن حکم حبری، تفسیر الحبری، چاپ محمدرضا حسینی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷. (۶) حرّ عاملی، وسائل‌الشیعه. (۷) عبیداللّه بن عبداللّه حسکانی، شواهدالتنزیل لقواعدالتفضیل، چاپ محمدباقر محمودی، تهران ۱۴۱۱/۱۹۹۰. (۸) خوانساری، جامع المدارک فی شرح المختصر النافع. (۹) خوئی، معجم رجال الحدیث. (۱۰) مسلم داوری، اصول علم الرجال، قم ۱۴۱۶. (۱۱) حسن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، (بغداد ۱۳۷۰)، چاپ افست تهران. (۱۲) محمد بن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۸۱. (۱۳) محمد بن علی علوی شجری، فضل زیارة الحسین (علیه‌السلام)، چاپ احمدحسینی، قم ۱۴۰۳. (۱۴) فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدعلی غروی اوردبادی، نجف ۱۳۵۴، چاپ افست قم). (۱۵) فرات بن ابراهیم فرات کوفی، تفسیر فرات الکوفی، چاپ محمدکاظم، تهران ۱۴۱۰/۱۹۹۰. (۱۶) عباس قمی، فوائد الرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه، تهران (۱۳۲۷ ش). (۱۷) عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ سنگی نجف ۱۳۴۹ـ۱۳۵۲. (۱۸) عبداللّه موحدی محب، «نگاهی به تفسیر فرات کوفی»، آینه پژوهش، سال ۱۰، ش ۶ (بهمن ـ اسفند ۱۳۷۸). (۱۹) مجلسی، بحار الانوار. ۳۱ - پانویس
۳۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تفسیر فرات کوفی»، شماره۳۷۱۶. سایت اندیشه قم نرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |